Garile: Errigoitiko garia eta horren inguruko kultura berreskuratzeko nahia
Errigoitiko gariaren eta garia beraren inguruko kultura balioan jartzea helburu duen Garile proiektua aurrera eroaten dabiltza Errigoitin. Gariaren laborantza tradizionala berreskuratu gura dute, ikuspegi agroekologiko, hezitzaile eta kultural batetik, "memoria kolektiboa, nekazaritzako biodibertsitatea eta komunitatearen, lurraldearen eta jasangarritasunaren arteko lotura sustatuz".
Baserri bakoitzak istorio propioak gordetzen ditu horma, ganbara eta zirrikituetan. Altxor horietako batzuk hainbat urte igaro ostean aurkitzen dira, kutxetan edo armairuetan gordeta, eta beste batzuk isilik jarraitzen dute, zain, noiz aurkituko dituzten esperoan. Duela ez asko, Bizkaiko baserrietan garia ereitzen zen, baina, gaur egun, garia ez da gure paisaiaren parte, eta bertako gari barietateak desagertuta daude. Baina ezkutatuta dauden gari hazi horien bila ari dira Errigoitin, kutxa zahar edo zakuetan topatzen. Izan ere, Maddi Amezaga Errigoitiko ekoizle eta okinak bide berri bati ekin dio, Errigoitiko emakume baserritarren laguntzagaz: eskualdeko gari haziak berreskuratzeari, berriz landatu eta ogia egiteko.
Proiektu horri Garile izena jarri dio, gariaren eta garia beraren inguruko kultura balioan jartzea helburu duena. “Proiektu hau Errigoitiko gariaren laborantza tradizionala berreskuratzeko eta balioan jartzeko borondatearekin sortu zen. Izan ere, zereal hori nekazari bizitzaren zutabeetako bat izan zen mendeetan, eta gaur egun erabat desagertu da. Aztertu nahi duguna ez da soilik nekazaritza praktika bat, baizik eta gaur egun biztanle askok existitzen zenik ere ez zekiten paisaia kultural oso bat”, argudiatu du Amezagak bere lanean.
Garile proiektuarekin Errigoitin gariaren laborantza tradizionala berreskuratu gura dute, ikuspegi agroekologiko, hezitzaile eta kultural batetik, “memoria kolektiboa, nekazaritzako biodibertsitatea eta komunitatearen, lurraldearen eta jasangarritasunaren arteko lotura sustatuz”. Eta hori, herriko adinekoen laguntzarekin egin du, batez ere emakumeen testigantzetatik abiatuta. Izan ere, Errigoitiko emakumeak “euren hurbiltasun, eskuzabaltasun eta maitasunagaz” proiektu honen funtsezko parte izan dira, “gariaren memoria gorde dutelako”. Horietako batzuk dira Milagros Azketa, Koldobika Guarrotxena, Margarita Zorrozua eta Mirari Guarrotxenea. Eurak dira “memoria eta errelatoa mantendu” dutenak, Amezagaren berbetan. “Zaharrak garenean gaztetako memoriak etortzen zaizkigu, eta oraingoak ahaztu. Ondo akordatzen gara zelan egoten zen dena gariz beteta”, onartu du Azketak.
Bizkaiganen baserritarrak garia ereiten, 1936an.Gure Gipuzkoa
Proiektuak argazki bat du abiapuntu: Bizkaigane azpia gariz beteta erakusten duena, 1936koa, zeinetan baserritar batzuk agertzen diren garia lantzen. “Argazki hori oinarri hartuta, Errigoitin gariaren presentzia zelakoa izan zen aztertu nahi nuen. Eta nik ezagutu ez nuen pasaia bat deskubritu nuen: ez nekien inguru honetan horrenbeste gari egon zenik, ez eta zelako garrantzia izan zuen gariak Bizkaian ere”, gogoratu du Amezagak. Ondorioz, emakumeek kontatu zioten nola ereiten zen garia, ze ingurutan egoten zen, eta, “zelan ez”, gari beharra zelakoa zen. “Hala, gari haziak ze baserritan egon zitezkeen pentsatzen hasi ginen, Doloresen baserrian azkenean aurkitu genituen arte”, kontatu du. Hark bere sabaian aurkitu zituen hiru gari buru, eta horietako bi mantendu egin ditu Amezagak, eta bestea garundu, “gero ereiteko”.
Gari hori 1962koa edo izango da, eta Errigoitiko andrek uste dute “deskuidoz” gordetako dela: “Urte asko da garia ereiten ez dela, azkenenegoak 1962an edota 1963an izango ziren”. Baina lortu dute garia, eta hortik aukera sortu zaie berriro landatzeko, nahiz eta duela urte askoko eta erein gabeko garia izan, eta hori ez ernetzea posiblea dela jakin.
Non landatzen zen garia?
Errigoitiko gari landatzea, XX. mendearen erdialdera arte, nekazaritza-ekonomiaren eta baserrien gizarte-antolaketaren funtsezko elementua izan zen. “Lehen gari asko egoten zen, Madalen ingurua gariz beteta egoten zen, dena hori-hori”, gogoraratu dute Guarrotxenak eta Azketak, Metxika eta Bizkaigane ingurua ere hala egoten zela esanda. Hala ere, pixkanakako gainbeherak —1960ko hamarkadatik aurrera bizkortu— zereal horren lekukotasuna abeltzaintzara eta basora bideratutako ekoizpen ereduek ordezkatu zuten.
Ondorioz, eskualdeko garirik ez dago, hazien banku batean ere ez. Eskualdeko garia desagertutzat eman da. “Galdu egin zen ez zelako baloratzen, eta orain berriro balioan jartzea garrantzitsua da, horrekin berreskuratuko liratekeelako biodibertsitatea, kultura, hizkuntza eta auzolana”, dio Amezagak. Eta, garia ernez gero, Errigoiti “gorantz joango dela” sinisten diote emakumeek.
Izan ere, beraiek paisaia guztia aldatzen ikusi dute, kolore horiko paisaitik inguru berdera. “Gazteok Euskal Herri atlantiko berde bat ezagutu dugu, basoa nagusi dena, dena lantzarra. Baina paisaia hori lehen oso desberdina zen. Ortofotografia historikoak ikusiz gero, 1950ko argazkietan ikusten da orain Araba denaren antza gehiago zutela Bizkaiak eta Gipuzkoak. Dena partzela landuta zen”, gogoratu du ekoizleak. “Orain dena bedarra dago, basoa, eta sekulako aldea dago”, berretsi dute andreek, lehen sasoi honetan, erremolatxak landatuko lituzkeela gehituta.
Amezaga: “Momentu horretan ez ginen konturatu garia ez landatzeak hazi horiek galtzea ekar zezakeela”
Gari landatzea uztearen arrazoiak ez dira faktore bakar baten ondorio, eraldaketa sozioekonomiko eta teknologikoen bateratze baten ondorio baizik, eta horietako asko aldi berean edo denbora-tarte labur batean gertatu ziren. “Guri kontatu digute garia galdu zela ez zelako errentagarria eta ezin zelako industrializatu. Araba eta Nafarroan mekanizatu eta industrializatu egin ahal izan zenez, mantendu egin dela, baina, ikertutakoaren arabera, arrazoiak ez ziren bakarrik gaixotasunak zekartzala eta ez zela errentagarria izan. Garia galtzen hasi zen sasoiak bat egiten du baserriaren beraren galerarekin, baserria ekoizpen modura ulertuta. Izan ere, jendea industria gunerantz joaten hasi zen. Arrazoi sozioekonomikoak izan ziren”, dio Amezagak.
Faktore horien –nekazaritzakoak, egiturazkoak eta kulturalak– konbinazioak garia Errigoitiko landa-ekonomian eta bizitzan funtsezkoa izatea uztea ekarri zuen. “Gizartea aldatzen joan zen, eta bizimoduak asko aldatu ziren. Ganaduak ekarri zituzten, urte batetik bestera”, gogoratu dute andreek.
“Momentu horretan ez ginen konturatu garia ez landatzeak hazi horiek galtzea ekar zezakeela, eta orduan herri baten elikadura burujabetza edo herri baten elikadura autonomia galduko zela”, uste du Amezagak, eta hori elikagai askorekin gertatu zela gogoratzen dute emakumeek, “artoarekin kasu”.
Garia ez zen baserriko laborantza marjinala izan. Protagonismo handia izan zuen, Bizkaiko euskarazko egutegi tradizionalak ere bere faseei erreferentzia zuzena egiten baitie: garile (uztaila) – gariaren hilabetea, uztagatik; hazile (azaroa), haziaren hilabetea, ereintzagatik; eta, jorraile (apirila) lurra batzeagatik.
“Lehen auzoak ziren norberaren etxea. Denon kontuez arduratzen ginen, elkarri laguntzen genion“
Garia galtzeagaz batera, bizimodu aldaketa etorri zen. “Lehen denak elkarregaz, auzolanean ibiltzen ginen. Eta hori aldatu egin da. Lehen auzoak ziren norberaren etxea. Denon kontuez arduratzen ginen, elkarri laguntzen genion”, diote baserritarrek. Auzolean egiten zuten dena: “Gaur egun egiten dena baino auzo lan gehiago egiten genuen. Derrigor lagundu behar genion elkarri”. Gari-jotzean ere elkarregaz ibiltzen ziren, domeketan ez, abadeak debekatu egiten zielako lan egitea, eta “baimena eskatu” behar omen zuten.
Baina, nolakoa zen bertoko garia? Egungo gari modernoaren aldean —genetikoki aldatu dute industriarako egokia izateko— ezaugarri konkretu batzuk zituen. “Ikusten diren gariak belauneraino ailegatzen dira, baina hemengoa altuagoa zen, lasto gehiago zuen, luzeagoa. Bizarrik gabekoa zen batzuena, eta bizarduna besteena. Uste da landare bat eta bakarra dela, baina barietate pila bat daude. Eta seguru bakoitzak bere hazia mantenduta, bere gari barietatea zeukala”. Gariarena dena aprobetxatzen zela gehitu dute andrek: lastoa ganaduarentzako ere izaten zela esanda, eta argindarrik ez zegoenean “txola piztu eta argia egiten” zutela gogoratuta.
Ze, nola landatzen zen?
Hasierako laborantza golde tradizionalekin egiten zen, idiek edo behiek tiratuta, eta lurra astintzeko eta belar txarrak kentzeko aitzurrekin osatzen zen. Lurra prestatu ondoren, eskuz ereiten zen: alea eskuz barreiatzen zen, “asatzak” sistema bati jarraituz, lurrean sartutako adar txikiekin egindako markak. Marra horiek, ereindako eremuak mugatzen zituzten: “Ze, garia non bota den jakin behar zen. Asatzei esker jakiten zen nondik nora joan behar zen ereiten, beti leku berean ez botatzeko”, diote baserritarrek.
Garia hazten zenean, adar luzeko aitzur txiki bat erabiliz eta landareei kalterik egin gabe kentzen zituzten belar txarrak. Eta, gariaren uzta, ekainaren amaieratik uztailaren erdialdera batzen zen. Hasieran, zerra erabiltzen zen, gero sega makina, eta ostean garia jotzeko makina. Moztu ondoren txoletan lotzen ziren, gero garia jotzerako. Orduan batez ere emakumeek hartzen zuten rol nagusia, txolak egiteko. Horiek, hasiera batean, meta txikiak izeneko egitura txikietan pilatzen zituzten, eta, ondoren, meta handiagoetan, alea eurietatik babesteko. “Guk ebai ez, amarratu eta metak egiten genuen. Horretan laguntzen genuen, meta handiak egiten, gero garia jotzeko”, gogoratu dute baserritarrek.
“Asatzei esker jakiten zen nondik nora joan behar zen ereiten, beti leku berean ez botatzeko”
Lana, familia-unitatean zentratuta egon arren, auzolanaren kulturan kokatzen zen, eta bizilagunak beti prest zeuden elkarri laguntzeko. Gari-jotzea, gainera, komunitate eta jai-jarduera zen. 40-45 hamarkadara arte, eskuz egiten zen: txolak harrizko lauza lauen kontra jotzen ziren. Metodo horrek, eraginkorra izan arren, ahalegin fisikoa eskatzen zuen. 1940ko hamarkadan gari jotzerako makinak iritsi izanak lan hori eraldatu zuen. Baserri asko, banaka ordaintzeko gai ez zirenak eta kultura komunitarioarekin egindako lana izateagatik, bizilagunekin erosi zituzten “gizartean”, kooperatiba sistema bat sortuz, non makina familien artean txandakatzen zen. Hori bai, Azketak 95 urte ditu, eta Jainkon bizi zela eskuz jotzen zutela dio, “han ez zituela makinak ikusi”. Lanak egindakoan, ospakizunean batzen ziren:”Hori ere ospatu behar zen. Pozik bizi ginen. Oso gutxigaz konformatzen ginen. Garia jotzeko ilusioa genuekan, ogi hori jatekoa”.
Amezaga: “Mundu hau berreskuratzea eta orainera ekartzea ez da soilik gai agronomiko bat, zaintza, memoria eta iraunkortasun ekintza bat baizik“
Berreskuratu? Zertarako?
Galdutako kultura bat berreskuratzeko eta hura bizi izan zutenen memoria aitortzeko balioko du Garilek, Errigoitin garia berriro landatzea ez baita soilik nekazaritza praktika bat, zereal horren memoria gordetzeko aukera baita. “Baserria eta bere ekoizpena etorkizuneko aukerak dituen labore batekin berpiztea esan nahi du, bizitza-istorioei balioa ematea esan nahi du”.
Horrez gain, zerealaren eta hari lotutako faunaren biodibertsitatea bultzatzeko aukera ere bada: “Gari barietate tradizionalak landatzeak esan nahi du lurzorura eta tokiko klimara egokitutako agrobiodibertsitate aberatsa berreskuratzea. Izan ere, industriarako modifikatu egin zuten garia, industriako ekoizpen konbentzional batek dakarrenera egokitzeko: pestizidak, fungizidak, gluten indize altuko barietateak… Gari kontretuak sortu zituzten, eta horrek eragin zuen bertoko barietatea galtzea. Eta, bertoko gariarekin, nekazaritzako ekosistema horri lotutako fauna-espezieak itzul daitezke”, dio Amezagak. Izan ere, Guarrotxenak gogoratu du garia galtzeagaz batera poxpolinak eta erbiak ere desagertu zirela: “Garia akabatu zenean, txori asko joan ziren”.
Ibilbide laburreko ekoizpen-zirkuituak sortzea ere eragingo luke, Errigoitin hazitako garia Oraskako harrizko errotan irin bihurtzea baita Amezagaren ametsa, ogia egiteko. Eredu industrialaren benetako alternatiba dela uste du: bidezkoa, osasungarria eta lurrarekin konektatua. “Helburua bada garia bera berreskuratzeaz gain, gari zaharrak daukan balio aintzat hartzea, era okindegia eta errota izanda, zirkulua zarratzea. Ia-ia galdu den memoria, ondarea eta bizimodua ekartzea da asmoa. Amets bat izango litzateke niretzako Errigoitiko gariarekin ogi bat egitea”. Eta “oxala” diote emakumeek.
Amezagak dio Bizkaiganen erein gura duela bertako garia, baita bere ortuan ere, “ondo zainduta”. “Ea zortea daukazun”, erantzuten diote andreek, baita bere ilusioa betetzea gura dutela esan ere. Izan ere, galdu den garia ez da landare bat edo barietate bat bakarrik: inguruko gizarte eta kultura oso baten galera da: “Mundu hau berreskuratzea eta orainera ekartzea ez da soilik gai agronomiko bat, baizik eta zaintza, memoria eta iraunkortasun ekintza bat baizik”.
