"Emakume antzerkigileen ahotsak zabaltzea bilatu dut liburuagaz"
Euskarazko antzerkigintzan euskal emakume aktoreen egoera aztertu du Eneritz Artetxe antzezle gernikarrak bere lehenengo liburuan. Ikerketa baten emaitza da.
Karanbola hirukoitza: emakumeen presentzia euskarazko antzerki sorkuntzan izeneko liburua argitaratu du Eneritz Artetxe antzerkilari gernikarrak. Bertan, emakume sortzaile euskaldunek jasaten duten zapalkuntzaz ari da. Ikerketa baten emaitza da publikazioa, bere ikuspuntutik egituratutakoa, eta antzerkigintzan gizon eta emakumeen arteko berdintasun egoera errealera iristeko, emakumeen ikuspuntutik gehieago sortu behar dela uste du, baina horretarako gizarte aldaketa eman behar dela dio.
Zure lehenengoa liburua da. Zein beharrizanek bultzatu dizute idaztera?
Liburua ikerketa baten ondorioa da. Eusko Jaurlaritzak emakumeen presentzia kulturaren arlo ezberdinetan zelakoa zen ikertu gura zuen, eta niri antzerkiaren atala egokitu zitzaidan, Maria Goirizelaiagaz batera. Berak antzerkiaren industriaren arloa aztertu zuen, eta nik sorkuntzarena. Ikerketa bukatzeko, ikertzaile bakoitzak landutako ondorio eta ikuspuntuak jorratu genituen artikulu batean. Eta artikulu luze hori publikatzea pentsatu genuen, mundu guztiarengana heltzeko. Euskal Herriko Antzerki Zale Elkarteko lagunek esan zidaten pena bat zela ikerketa hori txosten batean geratzea Eusko Jaurlaritzako webgunean. Elkarteko kideek emakume ezberdinek esandako berbak zabaldu gura zituzten antzerkigileen artean, euren ikuspuntua ezagutzeko.
Orain arte ezagutzen al zen emakume horien iritzia?
Azaleratzen hasi da orain, baina gaur egunera arte ezkutatuta egon da. 22 emakume elkarrizketatu nituen ikerketarako eta horien ahotsak zabaltzea bilatu dugu liburuagaz, euren iritzia azaleratzea. Hasieran pentsatu genuen antzerkizaleen eremurako bakarrik izango zela interesgarria, baina beste arloetako hainbat emakumek esan dit euren arlora traspasatu daitezkeen kontuak ere badaudela.
Espero zenuen errealitatea kontatu dizute?
Nituen susmo batzuk baieztatu ditut. Beste batzuek ere nire bizipen berdinak dituztela ohartu naiz. Eta horrek egiturazko ondorioak ateratzera eraman nau, dagoenerako ez delako bakarrik norberaren sentsazioa. Horrez gainera, beste ideia eta ondorio berriak atera ditut. Ideia batzuk beste batzuen ondoan jarriz gauza barriak topatu ditut.
Emakume eta gizonezkoen arteko sailkapena egin duzu, emakumezkoek dituzten desabantailak azaleratuz.
Emakume eta gizonen arteko bereizketa hori ez da naturala. Zalantzan jartzen dut gizon eta emakumeen arteko bereizketa hori naturala izatea. Genero binarismoa eta genero bakoitzari, gainera, ezaugarri eta funtzio jakin batzuk atxikitzea edota esleitzea zalantzan jartzen dudan bereizketa da. Nire ustez, urteetan zehar eraikitako kontua da, interes politiko eta hainbat interesengatik sortutako sailkapen artifiziala, muturrekoa. Orain, hainbat kulturatan ikusten da generoen arteko banaketa muturrekoa ez dela naturala. Tartekoak diren hainbat genero dabiltza agertzen. Sailkapen artifizial horren ondorioz sortzen dira desberdintasunak.
Nondik dator bereizketa hori?
Gizonezkoen patriarkatuak banaketa hori artifizialki egiten du, eta banaketa horretan gizonezkoei atxikitzen dizkien funtzio eta ezaugarriak hobetsi egiten ditu, emakumeei baino balore gehiago emanez. Etxeko lanak edota erreprodukzio lana egokitzen dizkie sistemak emakumeei, nahiz eta ezaugarri horiek berezkoak ez izan. Lan horiek, gainera, ordaintzen ez direnak dira, oso menpekoak. Gizonezkoei, berriz, indarra, arrazoimena, zientzia… egokitzen dizkie, eta ezaugarri horiek lehen planoan jartzen ditu. Horrek emakumea desabantaila egoeran jartzen du. Eta ez bakarrik emakumea, ezaugarri horietara egokitzen den beste edonor ere.
Beste arlo batzuetan emakumeen ahotsa gehiago entzun da. Orain antzerkilariei eman diezue bozgorailua?
Olatu bat da, eta olatuaren hasieran gaude. Beste arlo batzuetako emakumeak ahots gehiagogaz ikusi izan ditugu, bertsolariak kasu. Literaturan ere hasi ziren ahotsak zabaltzen. Horretarako, baina, arloan garapen bat eman behar dela uste dut. Arloa garatuta egon behar da eta hausnarketarako prest. Antzerkian gure arteko txukumutxuak ziren: mahai gainean zeuden, ez zigutela kasurik egiten kexatzen ginen, baita batzarretan ez zigutela entzuten ere. Orain, olatua antzerkira heldu da, beste arloetatik elikatuta, eta horrelako ikerketek bultzada ematen diote hausnarketari. Jendeagaz berbetako aukera edukita, kontu horietan benetan sakontzeko aukera izan dut, eta horrela beste seriotasun eta oinarriekin hitz egin daiteke.
Berdintasuna bilatzerakoan ez dela bakarrik kantitatean arreta jarri behar uste duzu.
Aktoreen kopurua berdintsua izatea kontutan hartzekoa da, zelan ez. Emakume gehiago egon beharko ziren zuzentzen, gidoilari lanetan… kopuru berdintsuaren arazoa botere postuetan dago. Baina ez da hori bakarrik. Antzerkietako gidoi eta ikuspuntu gehienak gizonezkoenak dira, eurak hasieratik bertan egon direlako. Emakumeak ezin zirelako kulturan egon, etxeko eginbeharrak egokitzen zitzaizkien. Orain, baldintzatuta gaude. Benetan baldintzatuta ez bagina egongo, zertaz berba egingo genuen askatasun guztiz? Zein estilo jorratuko genuen emakumeok? Nahi eta nahi ez, gai eta estilo batzuei presentzia eta balore gehiago eman zaie, baina zergatik? Horien atzean gizonezkoen presentzia egon delako eta besteen ekarpenak ez direlako entzun. Egitura guztia hankaz gora jarri behar da. Antzerkia egiteko zelako egiturak erabiltzen diren aztertu behar da, eta gai zein estiloa saretuago eta horizontalagoen alde egin. Zein gai jorratuko den erabaki, zelako gorputzak agertuko diren ikusi… ezin da beti ikuspuntu berbera landu. Emakumeen ikuspuntua gurea da, eta guk baino ezin dugu hori erakutsi. Orain arte guretzako garrantzitsuak izan diren gai askok ez dute plazarik izan. Eta orain, uste dut, momentua dela horretaz hitz egiteko. Entzun egiten da. Herritarren sentsibilitatea zabaltzen dago, eta gero eta gai gehiago lantzen dira: amatasuna, zahartzaroa, zaintza, hilerokoa…
Euskarazko antzerkigintzaren egoera ere aztertu duzu. Behar beste leku ematen zaio?
Euskarazko antzerkia gehiago sustatzea beharrezkoa da, baina ez da erraza. Ni euskalduna naiz, emakumea eta antzerkilaria, niretzako matematikoa da hori sustatzea. Baina gogorra da euskarazko antzerkiari leku zabalagoa ematea, oso konkretua delako. Ez dauka eremu oso handia. Ikuslego potentziala gaztelerazko antzerkiarena baino murritzagoa da. Eta ikuslego potentzial horretatik zenbat joango dira antzerkia euskaraz ikustera, naiz eta euskaldunak izan eta euskaraz jakin? Zenbatek egiten dute euskaraz antzerkia ikusteko apustua? Errazagoa da gaztelerazkora joatea. Izan ere, badaude zenbait aurreiritzi: ‘euskaraz dakit baina ez dut ulertuko’ diote askok. Halaber, erakundeen babes falta ere badugu. Erakundeen aldetik babes eta kontzientzia handiagoa behar dugu, gureak duenari balorea ematea alegia. Oso tristea izango litzateke Euskal Herrian euskarazko antzerkia edota kultura ez egitea.
Orain egoera are zailagoa da. Osasun krisiaren ondorioz kultura eta euskara bigarren mailan kokatu direla uste duzu?
Argi ikusi da ez dela gure lana ulertzen. Gure ezaugarriak ez dira legeetan jasotzen eta larrialdi egoeran argi geratu da hori. Gizarte segurantza egiterakoan ez da gure lana begiztatzen. Beste figura juridiko bat izan beharko genuke, ez hobeagoa ez txarragoa. Ez ditugu pribilegioak nahi, gure lanera egokitzen diren legeak gura ditugu. Nahiz eta aktore asko lanean egon den, zailtasun handiak izan dituzte laguntzak jasotzeko, legeetan jasota ez zegoen figurak zirelako. Inork ez zekien guri zein eremutan sailkatu behar ziguten. Izan ere, batzuetan enpresa batetzako lanean gabiltza, gero erakunde batentzako eta hurrengoan autonomoak gara. Murrizketak ere izan ditugu gainera. Kulturatik kentzen dute dirua, eta gero diru laguntzak banatzen dituzte. Baina laguntza horiek kendutakoak baino murritzagoak dira.
Neurri gehiago hartu behar dituzte erakundeek kulturarako?
Ez bakarrik erakundeek, denok egin behar ditugu ekarpenak. Erantzukizuna ez da bakarrik erakundeena, denona da. Beste alde batetik, kultur langileek ere ahalduntze lanean lan handia egin behar dugula uste dut. Batu egin behar gara, eta gure lanean sinistu behar dugu. Ahalduntze lan hori egiteke dugu oraindik, onartzen dut. Jendartea ere kontzientziatu egin behar dela uste dut. Jendeak kultura kontsumo moduan ikusteko joera dauka, baina ez dago produktu, obra edota artelan baten atzean dagoen lana aztertzeko joerarik. Konfinamenduan denek gura izan dute bideoez edota ikus-entzunezkoez baliatu, baina inori ez zaio otu hori ordaindu egin behar dela. Kontzientzia aldaketa beharrezkoa da.
Karanbola hirukoitza desegituratzeko egin beharko zena ere, gizarte aldaketa da?
Nik uste dut baietz. Niretzako ez da posible bestela egitea. Ikerketak egiten has gaitezke, baina horietatik hausnarketak bideratu behar dira. Nik antzerkia ikertu dut, nire lan esparrua hori delako, baina beste arloak ere garatu beharko lirateke. Gizarte mailan egin beharko zen gauza da. Denak eragiten dio denari. Bakoitza bere lan arloan gauzak aldatzen has daiteke, bakoitzaren ingurunea aldatzeko pausoak emanez. Hori da garrantzitsuena, pauso txikiak emanez hastea, gero handiak emateko.
