"Euskarak eraman nau munduari buelta ematera"
‘Hezurren erretura' eleberria euskaratik ingelesera itzultzen egindako lanagatik Etxepare Itzulpen Saria jaso du aurten Amaia Gabantxok. Flamenko abeslaria eta Seroie talde bermeotarreko kidea ere bada.
Etxepare Itzulpengintza Saria jaso duzu bigarrenez. Zelan hartu duzu?
Lehenengoagaz alderatuta oso desberdin bizi izan dut. Lehenengoan, Gabriel Arestiren liburuagatik eman zidaten saria, eta orduan bai pentsatzen nuen aukera izan nezakeela. Izan ere, Aresti idazle oso famatua da, liburua oso garrantzitsua zen, eta pertsona garrantzitsuak egon ziren tartean. Horregatik, liburu hark –Rock & Core and Downhill – saria jasotzeko aukerak benetakoak zirela uste nuen. Saria jasotzeak asko poztu ninduen. Bigarren sari hau ez nuen espero; pentsatzen nuen aurrekoa duela bost urte jaso nuenez, ez zidatela berriz ere emango.
Miren Agur Meaberen Hezurren erretura – Burning bones – liburuaren itzulpenagatik jaso duzu honakoa.
20 urte daramatzat Miren Agur Meaberen liburuak itzultzen, poesia zein narratiba. Niretzat oso idazle berezia da; berak deskubritu ninduen sentsazioa daukat. Ingalaterran literatura eta itzulpengintza masterra egiten nengoenean bere lan batzuk itzuli nituen. Meaberen poesiak eraman ninduen lehenengoz idazleen festibal batera, Dublin Writers Festivalera, eta han ezagutu genuen elkar. Bertan lehenengoz sentitu nuen aukeratu nuen bideak nonbaitera eramango ninduela. Niretzat idazle totemikoa bezalakoa da, nolabait zorte ona ekarri didana.
“Asko sinisten dut Meaberen literaturan, bai bere planteamendu feministagatik, bai euskaraz idatziz hizkuntza berriztu duela uste dudalako”
Idazle bakoitzaren literatura estiloak zure lana baldintzatzen al du?
Bai, eta hortik dator Meabegaz dudan lotura, lagun izateaz haratago doana. Asko sinisten dut bere literaturan, uste dut Euskal Herriko idazlerik eta onenetarikoa dela: bai bere planteamendu feministagatik, bai euskaraz idatziz hizkuntza berriztu duela uste dudalako. Euskal hizkuntzaren zuloak bete egin ditu, eta hori sariagaz aitortzea ondo merezitako aitorpena da.
Zelakoa da zuzenean euskaratik ingelesera itzultzeko lana?
Hizkuntza biak barruan daramatzat, eta erraz egiten dut euskaratik ingeleserako mugimendu hori. Beti diot politagoa eta errazagoa dela zuzenean euskaratik ingelesera itzultzea, gaztelaniatik pasatu gabe, bidean asko galtzen delako.
Itzultzaileena ezkutuan dagoen lana da, baina merezi duen balioa aitortzen du bigarrenez jaso duzun sariak. Itzultzaileen lana ezagutarazteko balio dute halakoek?
Bai, oso garrantzitsua da eta, agian, mundu anglosaxoian hemen baino apur bat aurreratuago doaz: ez da ondo ikusten itzultzailearen izena azalean ez jartzea, eta itzultzailearen biografia txiki bat jarri behar izaten da, batzuetan, argazki eta guzti. Niretzat garrantzitsua da itzultzaileei behar duten tokia ematea. Itzulpengintza literatura genero bezala ulertzen dut, antzerki edo poesia idazten den bezala, nik itzulpenak idazten ditut.
“Abeslari bakoitzak ezberdin abestuko duen moduan, itzultzaile bakoitzak ezberdin itzuliko du”
Hortaz, itzultzailea idazlea da?
Goitik behera idatzi behar izaten da lana, eta egin behar duzun bidaia ez da bidaia linguistikoa bakarrik: arimaren bidaia da, ahotsaren eta musikotasunaren bidaia. Literaturaren bidaia da. Autore batek duen intertestualitatea eta literatura aberastasuna ez baditut harrapatzen, galdu egiten dira. Askotan esaten dut originala partitura dela eta itzulpena bakoitzak ematen dion ahotsa. Abeslari bakoitzak ezberdin abestuko duen moduan, itzultzaile bakoitzak ezberdin itzuliko du.
Zenbaterainoko askatasuna dauka itzultzaileak? Ikusezinak izan behar dira edo ez?
Nik askatasun osoa hartzen dut. Itzulpengintza eta idazlan sormen irakaslea izan naiz Chicagon, eta beti esaten nien gauza bera ikasleei: itzultzen duzuena ez da orrian dagoena, orriaren eta begien artean dagoen mundu hori baizik. Bakoitzaren bizipenak, irakurritakoak… idazlanean agertuko dira, norbere DNA literarioan. Beti egon da fidelitatearen gaia, baina niretzat ez da aplikagarria. Itzulpen literarioa ona izateko, originalagaz lotuta egon behar da baina, aldi berean, guztiz independentea izan behar du. Gure erantzukizuna ez da autorearekiko, literaturarekiko baino.
Zein da zure itzulpenik kuttunena?
Denak dira kuttunak, bakoitzak berea du. Agian magikoena, Gabriel Arestirenagaz gertatutakoa izan zen. Oso argi nuen oraltasun asko zuela bere poesiak eta diktofonoagaz egiten nuen, euskaraz irakurri eta ingelesez esan. Zerbait falta zuela sentitzen nuen, eta etxeko pasilloan ibiltzen, erritmo jakin bat emanez hasi nintzen poesia bilatzen. 2019an bere emaztea eta bi alabak ezagutu nituen, eta hori esan nienean, emaztea negarrez hasi zen. Arestik ere poesia horrela idazten zuela esan zidan. Kuttunen artean Meabe, Bixenta Mogel eta Harkaitz Cano ere aipatu beharko nituzke.
“Idazten ditudan idazkiek itzulpengintzatik edaten dute zuzenean”
Idazlea ere bazara. Itzultzen dituzun liburuek nola eragiten dute zure idazkietan?
Idazten ditudan idazkiek itzulpengintzatik edaten dute zuzenean. Itzulpengintza pasioz bizi dut, beste askok ulertzen ez duten mundu bat bezala; ez da hizkuntzaz aldatzea soilik, asko ikasten da eta oso aberasgarria da.
Zelakoa da euskaratik ingelesera itzultzeko prozesua?
Oso zaila da ingelesez publikatzea, mundu anglosaxoian itzulpenak oso gutxi argitaratzen dituztelako: %3 soilik dira itzulpenak, hori hizkuntza guztietan, eta ez soilik literaturan. Argitaratzeko bide ezberdinak daude. Alde batetik, instituzio batek liburuen laginak prestatu eta liburu azoketara joatea gerta daiteke. Beste alde batetik, neu joaten naiz argitaletxeetara, eta egilea nor den eta lanaren laburpena aurkezten diet.
Argitaletxeek euskararekiko interesa erakusten al dute?
Argitaletxe handiak eta txikiak daude. Handietan idazle handiagoen lanak argitaratuko dituzte, baina txikietan «arraro» denak sartzen dira. Indie-publishers deritzonetan mugitzen gara hizkuntza gutxituen lagun guztiok. Askok argitaletxe handietan publikatu nahi izaten dute, baina txikiago batean babestuago zaude. Uste dut, gure kasuan, audientzia espezializatua dugun kasuan, hobeto datorkigula argitaletxe txikiagoetan egotea.
“Itzulpengintza prozesua ezberdina da poesia edo eleberria bada”
Baiezkoa jasotzean, zelakoa da zure itzulpengintza prozesua?
Ezberdina da poesia edo eleberria bada. Poesian hitz gutxiago daude, baina denbora gehiago eskatzen du, lan gehiago dago. Eleberri batean,erritmoa hartu eta 3 edo 4 hilabetetan itzuli dezakezu. Poemak lan gehiago eskatzen du; itzuli ostean gorde egiten da pare bat astez, eta berriro zuzendu.
Behin lana itzulita, gauza asko moldatzen dituzu edo lehenengo ideiagaz geratzen zara?
Bukatzen dudanean letra aldatu eta berriz irakurtzen dut, beste begi batzuekin ikusteko. Itzulpen bat ez da inoiz amaitzen. Saria jasotzean, liburuaren zati bat irakurri behar izan nuen, eta bertan ere zuzenketak egiten aritu nintzen. Irakurtzen duzun bakoitzean begi ezberdinekin ikusten duzu lana. Badakit lana ondo dagoela, baina beti daude ezberdin egingo nituzkeen gauzak. Denboragaz gehiago ikasten goazen heinean, zorrotzagoak gara aurretik egin dugun lanagaz.
Chicagoko Unibertsitatean irakasle izana zara. Nola iristen da amerikar bat euskara ikastera?
Oso aberasgarria izan da. Sekula euskarazko klaserik eman gabe joan nintzen, eta niretzat euskarara gehiago hurbiltzeko balio izan zidan, neurri handi batean ikasleek egiten zituzten galderengatik. Ikasle gehienak linguistak ziren, ez zuten euskara ondo ikasteko beharrik, baina euskara hizkuntza zaharra izanik, bizirik egotea harrigarria iruditzen zitzaien. Beraz, hemen euskararen balioa zalantzan jartzen dela ikustea ulertezina iruditzen zait. Euskaragaz atzerrira joanda, denak aho zabalilk geratzen dira, baina gurean gero ohikoagoa da nerabeak, adibidez, gaztelania erabiltzen hastea cool-agoa den sinesmenez. Ni euskarak eraman nau munduari buelta ematera.
“Gazteek euskaraz sortzea gauza aberasgarria dela sentitu eta ulertu behar dute, eta ez soilik literatura; edozein arte”
Nola ulertaraziko zenieke hizkuntzaren garrantzia hori nerabeei?
Uste dut sorkuntza oso garrantzitsua dela. Gazteek euskaraz sortzea gauza aberasgarria dela sentitu eta ulertu behar dute, eta ez soilik literatura; edozein arte. Arte horrek euskal arima izan behar du: duela milaka urteko gure arbasoei begiratu, eta zer dagoen begiratu behar da, hizkuntzan behatu.
Euskaragaz egindako bidaia horretan 4.000 ume euskaraz abesten jarri dituzu.
Pentsatze hutsagaz oilo-ipurdia jartzen zait. Urtebete egin nuen ume horiekin, eta abestiak irakastea baino askoz gehiago izan zen. Iñigo Iriondo Gatom eta biok sortu genuen pieza. Abestia azken saioetan landu genuen; euskara zer den, Euskal Herria zer den, kanta horiek aukeratzearen zergatia… askotarikoak landu genituen. Kolaborazio oso estua izan zen. Umeei gure hizkuntza bizirik mantentzen laguntzen ari zirela esaten nien. Ekitaldian Txoria Txori eta Lertxundiren Txori Txikia uztartu zituzten. Oso polita geratu zen. Euskararen biziraupena bermatzeko katearen parte naizela pentsatzea gustatzen zait.
“Nire lana euskara leku askotara eramatea da, nire lanaren oinarrian dago”
Zein proiektu darabilzu esku artean?
Nire lana euskara leku askotara eramatea da, nire lanaren oinarrian dago. Unai Elorriagaren Iazko Hazurrak amaitzen nabil, ea datorren hilabeterako amaituta dudan. Eta gero, flamenko eleberri bat amaitzen ari naiz, flamenko abeslaria ere banaizelako. Oso esperimentala da. Disko bat grabatzen ere banabil, Bermeon sortu dugun Seroie taldeagaz. Kantu oso zaharrak modu oso modernoan lantzen ditugu, euskaraz, ingelesez eta gaztelaniaz. Martxoan hasi ginen, eta lan polita egiten ari gara
