«Eskuma betidanik egon da hor, ezkutuan edo beste alderdi batzuren itzalean»
Ipesek antolatuta, ‘Espainiako estatuaren anatomia’ izeneko hitzaldia eman zuen atzo Iñaki Egaña historialariak. Harizpe txokoan izan zen berbaldia martitzenean, dozenaka entzuleren aurrean.
Historialaria da Iñaki Egaña (Donostia, 1958), eta Aranzadiko kidea. 30 liburu baino gehiago idatzi ditu, bereziki XX. mendeari buruzko ensaioak. 36ko Gerrari buruzko entziklopedia bat ere zuzendu du, eta kalean duen lanik berriena ETAren armagabetzeari buruzkoa izan da. Laster, 50 urteko beteko diren honetan, Burgoseko epaiketari buruzko liburua aterako du Elkar argitaletxearekin. Martitzenean Espainiar Estatuaren anatomiari buruzko hitzaldia eman zuen Harizpen, Ipeseek gonbidatuta.
Espainiaren anatomiari buruz ariko zara. Ezer aldatu da?
Bai, gauza batzuk aldatu dira, baina politologoek erabiltzen duten ‘estatu sakona’ termino berri horri dagokionez, esango nuke oso gutxi aldatu dela. Gure garaian ‘botere faktikoak’ bezala izendatzen genituen gaur egun ‘estatu sakona’ deritzona: armada, eliza, banketxeetako administrazio kontseiluak… Ia-ia bide berdinari jararitzen diote, baina formak aldatu dira. Ezin dugu esan duela 40-50 urte bezala gaudenik, hala ere.
Oinarriei buruz ari zara?
Bai, zutabeak esango nuke berdinak direla. Lau urtean behin bozkatzera joan arren, gure bizitzen benetako jabeak gutxi batzuk dira. Jakina da gaur egun munduko populazioaren %1ak kontrolatzen duela gainontzekoa. Nire ustez, alor ekonomikoa inoiz baino indartsuago dago, diruaren kontrola dutenak inoiz baino aberatsagoak direlako eta inoiz baino gutxiagoren esku dagoelako dirua.
Hitzaldia eman du Iñaki Egaña historialariak
Agian, horregatik ez da hainbeste aldatu estatuaren anatomia.
Botere ekonomikoek talka egin zuten Frankismoaren garaian, baina gaur egun alde hori nahiko parekatuta dago. Hala ere, badaude zenbait gauza. agian Euskal Herrian hain nabarmenak ez direnak, baina Estatuko beste toki batzuetan bai; ikurrei eta sinbologiari buruz ari naiz. Gogoan dut Eroritakoen Haranaren ‘Cuelgamuros’ deritzona, Frankoren gorpuzkinak lekualdatzerako orduan ikusi genuena, kale izendegiak aldatzerakoan… Azken asteotan Andaluzian Frankismo garaiko kale izenak berreskuratzen ari dira, Gobernuan dagoen hiru alderdikoen ekimenez (Vox, PP eta Ciudadanos). Eguneroko bizitzarako ez dira gauza oso garrantzitsuak, baina sinbologiari dagokionez badute indarra.
Aipatzen duzun Frankismo soziologikoaren adibibide dira?
Bai, agian Euskal Herrian ez da hain nabarmena izan, baina beste toki batzuetan bai. Gurean, Nafarroan izan da nabarmenago. Avenida Franco-ren izena duela gutxi aldatu zuten Buñuelen. Beste adibide bat da indusketena. Hego Euskal Herrian gerra garaiko gorpuzkinak altxatzeko arazorik ez dago, baina hori ezinezkoa da Espainiako beste toki batzuetan. Eginez gero, gainera, laguntzarik ez dute, eta bolondresen lana izaten da. Itzala, beraz, luzea da.
Deshobiratzeak aipatu dituzu, baina gerra amaitu eta hainbeste urte igarota ari gara lan horretan. Zergatik? Eta zergatik izan da hain zaila?
Bere garaian etxeko lanak ez genituelako egin. 2003an Ibarretxe lehendakariarekin hasi ginen lehenengo indusketa lanak egiten, Zaldibian, Arrasaten eta Bizkaiko hainbat tokitan. Gogoan dut garai hartan ikerketa bat egin genuela herriz herri, eta Gernika-Lumoko epaile batek ukatu egin zigun erregistrorako sarbidea bonbardaketan hildakoak zenbat izan ziren zenbatzeko. Beraz, galdera eraman genuen Espainiako Kongresura, ikertzeko askatasuna ukatzen zigutelako. Gainera, salbuespen bakarra izan zen Araba, Bizkai eta Gipuzkoan. Garai hartan diputatua zen Josu Erkorekak planteatu zuen galdera, eta arrazoia eman ziguten. Epaile hura lekualdatu egin zuten, eta geroztik ez dugu arazorik izan. Hala ere, oraindik XXI. mendean, Euskal Herrian, arazoak izan ditugu, nahiz eremu txikietan izan. Etxeko lanak egiterako berandu zen, batez ere biologikoki, garaiko protagonista gehienak hilda dauelako. Horregatik, askotan esaten dugu iloben iraultza izan dela.
Garai bateko zutabeak zutunik jarraitzen dutela diozu. Eskuin muturreko alderdi eta mugimenduen gorakada ere nabaritu dugu.
Nire ustez, eskuma betidanik egon da hor, ezkutuan edo beste alderdi batzuren itzalean. Kontua da orain eskumako indarrek hiru alderdi dituztela, baina garai batean sentsibilitate guzti horiek alderdi bakarrean zeuden. Horrek ere, nolabait, beste alderdien jarerra baldintzatzen du. Esate baterako, memoria historikoaren legea 2007koa da, Zapateroren garaikoa, eta ez da oso aurrerakoia. 1945an amaitu zen gerra, eta Alemanian 1946an onartu zuten memoria historikoaren legea. Italian ere, antzera. Baina Espainian 1975. urtean hil zen Franco, eta 2007an onartu zuten legea. Horrek esan nahi du eskuin ideologia oso indartsu dagoela, eta gainontzeko alderdien jarrera ere baldintzatzen duela.
Karmelo Landak zioen Gernikako bonbardaketarekin ezarri zirela gaur egungo estatu ereduaren oinarriak.
Arrazoia dauka. Gernikako bonbardaketan oinarri asko biltzen dira, tartean gezurrarena. Fake News bezala ezagutzen ditugunak betidanik egon dira. Gernika gorriek eta separatistek erre zutela zabaldu zuten. Trantsizio garaian egin zuten lehenengo ikerketarekin ere zabaldu zuten bonbardaketan hildakoak 12 besterik ez zirela izan. Nik adibide bera jartzen dut beti: Gernikako bonbardaketan parte hartu zuen Alemaniako armadak, eta egindakoagatik barkamena eskatu zuten. Bestalde, bai Madrilen eta baita Legebiltzarrean ere, behin eta berriro planteatu da barkamena eskatzearena, baina Espainiak ez du oraindik horrelakorik egin. Memoria funtsezkoa da, eta memoria ezberdinak daude, errelato kontakizun ezberdinak daude, baina gauza batzuk objetiboak dira. Horrek erakusten du nolako izaera duen espainiar estatuak.
Espainian gobernu aldaketa eman da. Gobernu ‘sozialkomunista’ deritze zenbaitzuek. Estatu ereduan aldaketarik eman daitekeela uste duzu?
Eskuinak oraindik indarra dauka, eta izan du gobernuan egon ez arren. Ikusi genuen Zapateroren garaian eta baita Felipe Gonzalezen agintaldian ere. Ikusteko dago zer gertatuko den.
