Zergatik atxilotu zuten?

Flossenburgeko konzentrazio esparrua zenera bidaiatuko da, berriro, Anton Gandarias gernikarra. Osabari buruz jakin nahiak eraman zuen hara 2007an. Orain, hura hil zutela 70 urte bete dira.

Oihana Cabello Elorriaga

Busturia,Gernika-Lumo

2015/04/17

Anton Gandarias Flossenburgen

Oraindik ez dut lortu jakiterik osaba zergatik hartu zuten preso. Eta, uste dut, ez dudala sekula jakingo». Orain 15 bat urte jarri zen Anton Gandarias gernikarra Angel Lekuona busturiarraren pistaren aztetik. Gandariasek osaba zuen Lekuona, eta amagandik jakin du naziek fusilatu zutela. Baina etxean ezer gutxi zekiten Angelekin gertatutakoari buruz. 11 neba-arreben artean nagusiena, gazte alde egin zuen etxetik. Kataluniara joan zen 1939. urtean. Eusko Jaurlaritzak han zuen behin-behineko gobernua, eta Jaurlaritzak sortu zuen mendiko batalioi pirenaikoan ingresatu zuen Lekuonak. Ganadariasek dioenez, Katalunia frankistek hartu aurretik Frantziara alde egin zuen, eta errefuxiatuen esparru batean sartu zen 1939ko otsailean. «Eusko Jaurlaritzako dokumentazio zentruan aurkitu nuen osabari buruzko datu hori». Hala ere, handik, errefuxiatuen beste gune batera jo zuen; gerora konzentrazio esparru bihurtu zena. 39ko ekainean alde egin zuen handik, Frantzia aldera. Baina, data horretan, osabaren pista galdu egiten du Gandariasek. «Alemaniatik bidali zidaten dokumentu batean jasota dago 1943ko udan atxilotu zutela, baina, zergatik? eta non eman zituen lau urte horiek? eta zertan?». Galdera horiei erantzuna bilatu nahian ari da gandarias, baina ikertzen jarraitzeko trabak dituela onartu du.

Alemaniatik bidali zidaten dokumentu batean jasota dago 1943ko udan atxilotu zutela, baina, zergatik?”

Arrastoa galdu Gestapok atxilotu zuen Lekuona, Alemania naziaren polizia sekretu ofizialak. «Gestaporen dokumentuak kontsultatzea gustatuko litzaidake, ea osabaren arrastorik aurki dezakedan. Baina momentu honetan ez dakit nora jo». Osabari buruzko ikerketa lana osotzeko kapitulu hori falta duela dio Gandariasek. «Egia jakin nahi dut. Atxilotu eta hil egin zutela Urruñako Gregorio Urangak bidalitako gutun bati esker jakin zuten nire osabaren guraso eta neba-arrebek. Osabarekin Flossenburgen egon zen Uranga, eta harek kontatu zion nire familiari SS-ek fusilatu zutela».

parkatu bai, baina ahaztu sekula ere ez”

Gutun horren arabera, 1945ko apirilaren 10ean hil zuten Lekuona, bide bazterrean, beste zenbait presorekin batera. «Ezin dugu gertatutakoa ahaztu» –dio Gandariasek–, «parkatu bai, baina ahaztu sekula ere ez». Osabarekin ez ezik, Alemaniako konzentrazio esparruetan izan zirenekin gertatu zena kontatu egin behar dela dio. «Terapia ona izan daiteke, berriro gertatu ez dadin». Zentzu horretan, Flossenburgen apirilaren 24ko asteburuan egingo duten ekitaldian izango da Gandarias. «70 urte beteko dira aliatuek 1945ko apirilaren 23an Flossenburgeko konzentrazio eremua askatu zutenetik, eta gertaera hura gogoan izango dute».

Gregorio Urangak lekuona faamiliari bidali zion gutuna

Zauriak ixtearen beharra 2007an ere han izan zen Gandarias, erakusketa inauguratu zutenean. «Busturiko Udalaren ordezkari gisa joan nintzen, eta ni izan nintzen Espainiar Estatutik hara joan zen ordezkari bakarra». Alemanak han ziren, baita frantsesak ere, eta txekiakoak, errusiarrak eta estatubatuarrak… baina Espainiakorik ez. «Izan ere, nire ustez Espainiak oraindik ez du onartu nahi 36ko Gerran Espainian bertan gertatu zena». Historiako liburuetan Espainiari eta Euskal Herriari buruzko kapituluak falta direla dio Gandariasek. «Espainiako 36ko Gerrari buruz ezer ez dago idatzita, ez delako amaitu. Jesus Mari Irazuk bertso batean esan zuen: zauriak ez dira itxi eta gerra ez da bukatu. Eta arrazoia zuen. Gerra irabazi zutenek oraindik boterean darraite, eta gertatutakoa isilarazi nahi dute».

Espainiako 36ko Gerrari buruz ezer ez dago idatzita, ez delako amaitu”

Horregatik, ikertu egin behar dela argi du Gandariasek, eta geratu zena kontatu, jakitera eman, «alemanek egin zuten modura. Gertatu zena onartu egin dute, ikertu egiten dute, eta erakutsi. Konzentrazio eremuetan ikerlari asko daude gaur egun oraindik, lanean». Erakusketa horretan leku bereizia du bere osabak. «Nazionalitate ezberdinetako presoak biltzen dituen gelan dago nire osabari buruzko panela, destakatuta. Espainiar gisa agertzen da, baina euskal herritar asko izan zituzten preso han. Espainian garai hartan gertatutakoa ere kontatzen du panelak. Niretzako, erakusketa horretan nire osaba gogoan izatea ohore bat da».