Franco, Kindelan eta Condor Legioko burua, ezkerretik eskumara
Gaur egungo Gernika-Lumon 1937ko bonbardaketaren burrunba hotsa ez da isildu. Herriak negarrez jarraitzen du, garai hartako krimenengatik inork ez baitu ordaindu, ezta erantzukizunik hartu ere. Espainiako esparru atzerakoienek Frankismo garaiko pertsonaiak goratzen eta gurtzen dituzte oraindik. Hala, Gernika-Lumon bizia galdu zuten herritar arrunten senideak “minduta” sentitzen dira, iragan ilunaren hainbat testigu isil baitaude agerian.
Euskal Herrian frankismoaren oroigarri gutxi geratzen dira, baina Espainiako hainbat lekutan kaleek, plazek, estatuek eta bestelako oroigarriek fraskismoagaz lotutako pertsonen izenak daramatzate. Gehienetan Franco goraipatzen dute, baina ez beti.
Madrilen, esaterako, egon badago frankismoaren oroigarri oso desberdin bat: Alfredo Kindelan (1879-1962) katedra. Kindelan frankisten alde borrokatu zen, eta abiazio buru izendatu zuten, 1936ko altxamendu militarra hasi eta gutxira. 1936ko gerran parte hartu zuten hegazkinen ardura izan zuen, tartean Alemaniako Kondor Legioarenak eta Italiako Squadra Legionariarenak.
Abiazioaren buruzagiak harreman bereziki estua zuen Frankogaz, eta haren konfiantzazko gizonetako bat izatera heldu zen. Gerra ostean, hainbat aitorpen jaso zituen, tartean Meritu Militarraren Gurutzea eta markes titulua.
Haren agindupean milaka pertsona errugabe hil zituen frankisten aldeko abiazio militarrak, eta ardura berezia izan zuen Gernika-Lumoko eta Euskal Herriko gainontzeko bonbardaketetan. Horiek, baina, ez ziren izan Kindelanen ankerkeri bakarrak. 1938an, Bartzelona eta Alacant bonbardatu zituen, eta Malagatik Almeriara zihoazen errefusiatuak tirokatzea agindu zuen.
Alfredo Kindelan katedra 1988an sortu zuten, Narcis Serra PSOEko kidea Defentsa ministroa zela. Juan Carlos I.a Espainiako erregea ohorezko presidentea da, eta 2011n zenbait azalpen eman zituen katedraren aurkezpenean. 2013an, katedrak 25. aire armadaren jardunaldi didaktikoak antolatu zituen.
Katedrak ez du aintzat hartzen Kindelanek frankistekin batera egin zuela borrokan; Francok “altxamenduaren alde egindako lana” goraipatu zionik. Defentsa Ministerioaren webgunearen arabera, “aukeratutako izena egokiena da, Kindelan Espainiako abiazioaren buruzagi izendatu baitzuten 1913an”. Jose Guerreria aire armadako kapitainak egunkari bati esan zion bezala, bestalde, “katedrak espainiar abiazioaren pertsonaia garrantzitsu baten izena darama. Pilotu guztiak goraipatzea bilatzen dugu, zein aldetan borrokatu ziren kontuan hartu barik”.
Legearen kontrakoa
Memoria historikoaren 52/2007 legearen arabera, Fraskismoaren sinbolo guztiak kendu behar dira, eta erakunde publikoek lege hori betetzeko neurriak hartu behar dituzte. Iratxe Momoitio Bakearen Museoko zuzendariaren ustez, “lotsagarria” da gaur egun ankerkeria horiek guztiak goraipatzea, katedra bati Kindelanen izena jarriz. Haren berbetan, “Alemania bezalako herri batean ulergaitza izango litzateke horrelako zerbait gertatzea”.
“Gehiegi izango litzateke Frankismoaren mamua bizirik dagoela esatea, baina egia da horrelako gertakariek ez dutela batere laguntzen elkarbizitza sustatzeko”. Frankismoaren basakeria jasan zutenentzat eta horien senideentzat errespetu falta bat dela deritzo: “Ezin dezakegu imajinatu pertsona horiei egokitu zitzaien zorigaitza”.
Momoitiorentzat, frankismo garaiko sinboloak alde batera utzi behar dira, etorkizuneko gizartea eraikitzeko. Bestalde, gertatutakoaren zabalkundea egitea ere oso onuragarria izango litzatekeela uste du. “Proiektu pedagogikoak martxan jarriz, frankisten ankerkeriak giza eskubideen kontrako eraso bat izan zirela zabaldu behar dugu, jarrera atzerakoiak arbuiatuz”.
“Uste dut frankismoaren sinbolo guztiak ezabatu beharko liratekeela”
Luis Iriondo
Luis Iriondok 14 urte zituen Gernika-Lumo bonbardatu zutenean. Dioenez, oroitzapen “bereziki gogorrak” dakartza gerrak. Iraganean geratu barik, etorkizunean bakea landatzen jarraitu behar dela deritzo.
Ezagutzen duzu Alfredo Kindelan frankisten abiazioko buruzagia?
Izena entzun dut noizbait, baina ez nekien horrenbesteko ardura zuenik. Ez dago dokumenturik bonbardatzeko agindua hark eman zuen jakiteko, baina, abiazioko burua izanez gero, saltsan ibiliko zen.
Gaur egun ere, frankismoaren gertakariak eta pertsonaiak goraipatzea bidezkotzat jotzen duzue?
Francoren garaiko kontuak iragana dira. Hala, aurrera begira jarri behar dugu. Inor ere ez dugu biziberrituko iraganeko basakeriak goraipatuz. Hori dela eta, frankismoaren hondakinak deuseztatu behar direla deritzot. Leku askotan daude Frankoren garaiko oroigarriak; kaleak eta estatuak, esaterako. Alemanian edo Italian gizarteak ez luke ulertuko Hitler edo Mussolini goraipatzea.
Kindelanen katedraren arabera, berdin dio gizon horrek errepublikanoen edo frankisten alde borrokatzea. Abiazio merituak ditu aintzat. Ulergarri zaizu?
Lotsagarria da. Aurrera begira jarri behar dugula diot berriro. Iragana ezin daiteke ahaztu, baina bizitakotik ikasi behar dugu, etorkizunean berdina ez gertatzeko. Gerra gehiagorik ez egotea izan beharko litzateke helburua.
Oroigarriek min ematen dizute?
Niri ez. Aurrerantz joan behar dugu helburu garrantzitsuagoak lortzeko. Ezin gaitezke betiko geratu atzera begira.
Frankismoaren oroigarri eta ikurrak amaitzea aberasgarria izango litzatekeela deritzozu?
Uste dut baietz. Hala ere, gaur egun boterean dagoen alderdi politikoak ez du ezer egingo. Ez naiz ausartzen frankismoaren ondorengoak direnik esatera, baina bai antzekoak. Sinbolo horiek kentzea, gainera, lekuan lekuko herritarren ardura izan beharko luke. Herriak eskatu behar du horiek kentzea.
Iragana alde batera utzita, hortaz, bakearen alde egin behar da?
Erabat argi daukat bakearen alde egitea ezinbestekoa dela. Horren harira, Gernika-Lumoko biktimak ere bide hori egiten gabiltza. Iragana joan da, eta harengatik negar egiteak ez digu lagunduko.
Hiroshimako, Nagasakiko, Dresdengo, Tsuchisakiko eta Gernika-Lumoko bonbardaketen biktimak gerraren kontrako oihartzuna zabaltzeko konpromisoa hartu dugu. Etorkizuneko belaunaldiek guk bizi izan genuenaren berri ematen dugu. Ipar eta Hego Korearen arteko istiluak eta Siriako gerra bukatzea eskatu dugu azkenaldian, idatzi bidez.
Gogorra izan zen zuretzat gerra eta gerraostea?
Oso gogorrak izan ziren biak, baina gose gehiago pasatzen genuen gerraostean. 1936ko gerra amaitzean, Espainiak Alemaniaren eta Italiaren alde egin zuen, mundu guztiaren boikota jasoz.
Gerraosteko zer oroitzapen duzu?
Bonbardaketaren ostean Bilbora joan behar izan genuen bizitzera. Pasealekuko eskoletan, baina, herriko dendariek produktuak saltzen zituzten. Gure amak altzari denda bat zuen, eta han egoten zen. Horri esker, zapatuetan amak jatekoa ekartzen zuen Gernika-Lumotik. Arropa artean ezkutatuta ekartzen zituen, eta batzuetan umedun plantak egiten zituen. Ni egunero joaten nintzen amaren bila Atxurira, eta egun batean ikuskariek harrapatu zutela ikusi nuen. Ama negarrez zegoen, eta eztabaidan sartu nintzen. Gaixo nengoela eta arrautzak niretzat zirela esan nuen.
